Bạn có đang bật chế độ tự động lái với cuộc đời mình?
Tự nhận thức để tìm lại sự hiện diện trong từng khoảnh khắc!
Ăn mà không nếm.
Làm mà không nghĩ.
Quyết định mà không suy xét kỹ.
Bạn có bao giờ cảm thấy mình như một "phi công" đang điều khiển một chiếc máy bay trên chế độ tự động, lướt qua cuộc sống mà không thực sự hiện diện?
Nếu câu trả lời là "Có", thì rất có thể bạn đang sống trong chế độ tự động lái - autopilot.
Chế độ tự động lái vốn dĩ được nhắc đến trong ngành hàng không. Việc phi công phải thường xuyên chú ý liên tục trong suốt thời gian dài của chuyến bay rất dễ dẫn đến tình trạng mệt mỏi nghiêm trọng và ảnh hưởng đến sự an toàn của máy bay. Vì thế, năm 1912, ngành hàng không đã đưa vào sử dụng lần đầu tiên một hệ thống phần mềm có thể tự vận hành máy bay trong những điều kiện nhất định. Nó có thể định vị và giữ cho chiếc máy bay di chuyển ở một tốc độ và độ cao nhất định. Hệ thống đó gọi là hệ thống lái tự động – autopilot.
Ở khía cạnh tâm lý, chế động lái tự động là khi chúng ta hành động theo thói quen, bản năng mà không có sự kiểm soát ý thức. Nó giống như việc bạn đang đi trên một con đường quen thuộc, mọi thứ diễn ra một cách tự động mà không cần bạn phải suy nghĩ hay đưa ra quyết định.
Trong bài viết trước, chúng ta đã cùng nhau khám phá về tự nhận thức (self-awareness) - khả năng quan sát và thấu hiểu những suy nghĩ, cảm xúc và hành vi của bản thân. Chúng ta cũng đã tìm hiểu sâu về 4 nguyên mẫu tự nhận thức là người tỉnh thức, người nội tâm, người tìm kiếm và người làm hài lòng, cùng với cách chúng định hình lên suy nghĩ, hành vi, cuộc sống của chúng ta.
Vậy, tự nhận thức có liên quan gì đến chế độ "autopilot" này?
Thực tế, chế độ "autopilot" chính là biểu hiện của việc thiếu tự nhận thức. Khi chúng ta không có sự quan sát và kiểm soát đối với những gì đang diễn ra bên trong mình, chúng ta dễ dàng rơi vào trạng thái "mặc định", để cho những thói quen và bản năng điều khiển hành động.
Tuy nhiên, sống trong chế độ "không người lái" quá lâu có thể dẫn đến nhiều vấn đề tiêu cực. Bạn có thể bỏ lỡ những cơ hội quý giá, mắc phải những sai lầm không đáng có, hoặc thậm chí đánh mất chính mình.
Vậy làm thế nào để nhận biết và vượt qua chế độ "autopilot" này? Hãy cùng Mai khám phá trong bài viết hôm nay.
Autopilot là gì?
Từ ngành hàng không, dưới góc nhìn của tâm lý học và khoa học não bộ, khoa học hành vi, autopilot được mở rộng ra là một trạng thái sống trong vô thức, mất cảm nhận về những gì đang diễn ra ở thời điểm hiện tại. Lúc này, nhìn bề ngoài, cơ thể của chúng ta vẫn hoạt động một cách bình thường nhưng thực ra não của chúng ta không suy nghĩ về hoạt động đó và miệt mài làm theo lối mòn.
Hãy thử nhớ lại xem, có bao giờ bạn:
Ăn mà không thực sự nếm trải hương vị, chỉ đơn giản là "nạp năng lượng" một cách máy móc?
Mở điện thoại và lướt mạng xã hội vô thức, rồi giật mình nhận ra đã quá nửa đêm?
Lái xe về nhà mà không nhớ nổi mình đã đi qua những con đường nào, bởi tâm trí đang mải mê suy nghĩ về những chuyện khác?
Đó chính là những khoảnh khắc bạn đang sống trong chế độ "tự động lái". Khi đó, dù cơ thể vẫn hoạt động, nhưng tâm trí bạn lại đang "vắng mặt", để mặc cho những thói quen và suy nghĩ cũ kỹ điều khiển.
Chúng ta mải miết chạy theo mục tiêu, vật chất, danh vọng, hay những thú vui giải trí nhất thời, mà quên mất việc sống trọn vẹn từng khoảnh khắc. Ta cứ chạy, chạy mãi, như một chiếc xe không người lái, không còn kiểm soát được hướng đi của chính mình.
Nếu chúng ta chịu khó "đạp phanh", dừng lại và quan sát kỹ hơn, chúng ta có thể sẽ giật mình trước những gì mình từng làm, từng tin. Ta có thể nhận ra mình đã lãng phí bao nhiêu thời gian, bỏ lỡ bao nhiêu cơ hội, và đánh mất đi bao nhiêu niềm vui đích thực.
Vậy làm sao để thoát khỏi tình trạng này?
Mai sẽ chia sẻ chi tiết sớm thôi. Nhưng trước hết hãy cùng tìm hiểu một chút về cách bộ não hoạt động, để hiểu rõ hơn về cơ chế đằng sau chế độ "tự động lái" này nhé!
Não bộ của bạn tư duy và hoạt động như thế nào?
Daniel Kahneman, nhà tâm lý học đoạt giải Nobel, đã hé lộ một bí mật thú vị về cách bộ não chúng ta hoạt động: nó không chỉ đơn thuần là một khối thống nhất, mà là sự kết hợp của hai hệ thống tư duy khác biệt.
Hệ thống 1: Bản năng và cảm xúc lên ngôi
Hệ thống 1 hoạt động một cách tự động, nhanh chóng và vô thức. Nó giống như một "chuyên gia phản xạ", giúp chúng ta xử lý thông tin, đưa ra quyết định và hành động một cách gần như tức thời, dựa trên bản năng, kinh nghiệm và cảm xúc đã được tích lũy qua thời gian.
Nhờ hệ thống 1, chúng ta có thể:
Lái xe trên đường quen thuộc mà không cần suy nghĩ nhiều.
Nhận ra khuôn mặt của một người bạn cũ trong đám đông.
Chọn món ăn yêu thích một cách tự nhiên.
Trả lời ngay lập tức câu hỏi "2 + 2 bằng mấy?".
Hệ thống 1 thường là người "cầm trịch" trong cuộc sống hàng ngày, đưa ra các quyết định nhanh chóng giúp chúng ta tiết kiệm năng lượng. Tuy nhiên, nó dễ bị ảnh hưởng bởi những định kiến, cảm xúc nhất thời và những "quy tắc ngón tay cái" đơn giản, dẫn đến những quyết định sai lầm hoặc thiếu chính xác.
Hệ thống 2: Lý trí và sự tập trung
Hệ thống 2 là "nhà tư duy" chậm rãi, thận trọng và logic. Nó đòi hỏi sự tập trung, nỗ lực ý thức và tư duy phân tích để giải quyết những vấn đề phức tạp, đưa ra những quyết định quan trọng và kiểm soát hành vi của chúng ta.
Hệ thống 2 giúp chúng ta:
Đỗ xe vào một chỗ chật hẹp.
Học một ngôn ngữ mới.
Giải một bài toán khó.
Lập kế hoạch cho tương lai.
Kiềm chế những cơn giận dữ hay cám dỗ nhất thời.
Hệ thống 2 thường được kích hoạt khi chúng ta nhận ra sự bất thường, hoặc khi cần đưa ra quyết định có ý nghĩa. Tuy nhiên, nó đòi hỏi nhiều năng lượng hơn hệ thống 1 và dễ bị mệt mỏi khi phải hoạt động quá lâu.
Sự kết hợp của cả 2 hệ thống
Trong hầu hết các tình huống, cả hai hệ thống này đều hoạt động song song, bổ trợ cho nhau. Hệ thống 1 đưa ra những phán đoán nhanh chóng, sau đó hệ thống 2 sẽ "vào cuộc" để kiểm tra, đánh giá và điều chỉnh nếu cần thiết.
Tuy nhiên, khi chúng ta bị căng thẳng, mệt mỏi, hoặc quá tải thông tin, hệ thống 2 có thể "mất tập trung" hoặc "ngủ quên", để mặc hệ thống 1 "cầm trịch". Đây chính là lúc chúng ta dễ rơi vào những cái bẫy của tư duy, đưa ra những quyết định sai lầm hoặc hành động theo thói quen mà không suy nghĩ.
Hiểu rõ về hai hệ thống tư duy này sẽ giúp chúng ta nhận thức rõ hơn về cách bộ não hoạt động, từ đó có thể đưa ra những quyết định sáng suốt hơn, kiểm soát hành vi của mình tốt hơn và đạt được những mục tiêu trong cuộc sống.
Hãy cùng khám phá cách hai hệ thống tư duy này "vận hành" trong những tình huống quen thuộc, từ lái xe, đọc sách, mua sắm đến các quyết định quan trọng trong sự nghiệp solopreneur/coach.
Lái xe:
Hệ thống 1: Bạn "tự động" đánh lái, đạp phanh, ga, né tránh chướng ngại vật và phản ứng với biển báo quen thuộc.
Hệ thống 2: "Bật" lên khi bạn cần đỗ xe vào một chỗ hẹp, xử lý tình huống giao thông phức tạp hoặc đối mặt với một sự cố bất ngờ.
Đọc:
Hệ thống 1: Giúp bạn đọc hiểu các câu đơn giản, nắm bắt ý chính của một đoạn văn ngắn một cách nhanh chóng.
Hệ thống 2: Giúp bạn tập trung để đọc tài liệu chuyên ngành, phân tích một bài thơ, hay giải một câu đố hóc búa.
Mua sắm:
Hệ thống 1: Bạn bị thu hút bởi những sản phẩm đẹp mắt, khuyến mãi hấp dẫn, hoặc những thương hiệu quen thuộc.
Hệ thống 2: Giúp bạn so sánh giá cả, chất lượng, cân nhắc nhu cầu thực tế trước khi quyết định mua hàng.
Lựa chọn thực phẩm:
Hệ thống 1: Thèm thuồng những món ăn nhanh, đồ ngọt, hay đồ ăn nhiều dầu mỡ vì chúng mang lại sự thỏa mãn tức thời.
Hệ thống 2: Nhắc nhở bạn về sức khỏe, giá trị dinh dưỡng, và giúp bạn đưa ra lựa chọn lành mạnh hơn.
Quan hệ xã hội:
Hệ thống 1: Hình thành ấn tượng ban đầu về một người chỉ trong vài giây, dựa trên ngoại hình, cách ăn nói và cử chỉ.
Hệ thống 2: Quan sát, tìm hiểu kỹ hơn về hành vi, sở thích và quan điểm của người đó để có cái nhìn khách quan và sâu sắc hơn.
Khi bạn là một Solopreneur/Coach:
Tìm kiếm khách hàng:
Hệ thống 1: Đưa ra những ý tưởng tiếp cận khách hàng dựa trên kinh nghiệm và trực giác.
Hệ thống 2: Phân tích thị trường, đối thủ cạnh tranh và điều chỉnh chiến lược tiếp cận một cách khoa học.
Tạo nội dung:
Hệ thống 1: Nảy ra những ý tưởng sáng tạo, độc đáo cho nội dung.
Hệ thống 2: Lên kế hoạch chi tiết, tổ chức thông tin logic và đo lường hiệu quả nội dung.
Ví dụ cụ thể: Khi làm việc với một khách hàng, một coach có thể nhanh chóng cảm nhận được những khó khăn, rào cản mà khách hàng đang gặp phải (hệ thống 1). Tuy nhiên, để đưa ra một kế hoạch đồng hành hiệu quả, coach cần phân tích sâu hơn về nguyên nhân gốc rễ của vấn đề, thiết kế lộ trình và lựa chọn công cụ phù hợp (hệ thống 2).
Cái nào tốt hơn?
Dù Hệ thống 1 đôi khi có thể khiến ta đưa ra những quyết định sai lầm, nhưng điều đó không có nghĩa là ta nên "từ mặt" và chỉ tin tưởng vào người bạn "chín chắn" Hệ thống 2. Thực tế, con người không thể hoàn toàn loại bỏ những suy nghĩ tiềm thức đã ăn sâu vào ta qua hàng ngàn năm tiến hóa. Thay vào đó, việc rèn luyện và sử dụng hài hòa cả hai hệ thống tư duy này mới là chìa khóa để đưa ra những quyết định tối ưu.
Hãy tưởng tượng, khi bạn lái xe trên một con đường quen thuộc, Hệ thống 1 giúp bạn thực hiện các thao tác một cách tự động, không cần suy nghĩ nhiều. Nhưng khi bất ngờ có một chú chó chạy băng qua đường, Hệ thống 2 sẽ lập tức "vào cuộc", giúp bạn phanh gấp hoặc đánh lái để tránh tai nạn.
Tóm lại, không có hệ thống tư duy nào là hoàn hảo. Chìa khóa nằm ở việc hiểu rõ điểm mạnh và điểm yếu của từng hệ thống, để có thể sử dụng chúng một cách hiệu quả trong từng tình huống cụ thể.
Những điều này có liên quan gì đến chế độ tự động lái?
Não bộ chúng ta, dù phức tạp và mạnh mẽ, cũng cần những khoảnh khắc nghỉ ngơi. Khi thực hiện những công việc quen thuộc, không đòi hỏi nhiều tư duy, não bộ sẽ chuyển sang "mạng lưới trạng thái nghỉ ngơi" (RSN), "mạng chế độ mặc định" (DMN). Đây là lúc tâm trí chúng ta "lang thang", đắm chìm trong những suy nghĩ, hồi tưởng về quá khứ, tưởng tượng tới tương lai, hay thậm chí là mơ mộng viển vông.
Những khoảnh khắc "tự động lái" quen thuộc:
Bạn đánh răng, rửa mặt vào mỗi buổi sáng mà không cần suy nghĩ, bởi đó đã trở thành một thói quen.
Bạn lái xe trên đường quen thuộc, tâm trí mải mê suy nghĩ về công việc hay những kế hoạch sắp tới, và rồi bất chợt nhận ra mình đã về đến nhà lúc nào không hay.
Bạn ăn uống một cách máy móc trong khi đang xem phim hay lướt mạng xã hội, không thực sự thưởng thức hương vị của món ăn.
Đây là những ví dụ điển hình cho thấy hệ thống 1 - hệ thống tư duy nhanh, tự động - đang "cầm trịch". Nó giúp chúng ta tiết kiệm năng lượng bằng cách thực hiện những công việc quen thuộc một cách vô thức, để hệ thống 2 - hệ thống tư duy chậm, phân tích - có thể "nghỉ ngơi".
Tuy nhiên, cũng giống như chế độ tự động lái trên máy bay, nếu không được kiểm soát, nó có thể dẫn đến những hậu quả không mong muốn. Khi chúng ta để mặc cho tâm trí "lang thang" quá nhiều, chúng ta có thể:
Mất tập trung và giảm hiệu suất làm việc.
Bỏ lỡ những thông tin quan trọng hoặc cơ hội mới.
Rơi vào vòng xoáy của những suy nghĩ tiêu cực, lo lắng, sợ hãi.
Mắc kẹt trong quá khứ hoặc tương lai, không sống trọn vẹn ở hiện tại.
Trong một số trường hợp đặc biệt, như khi chúng ta quá kiệt sức, bị chấn thương tâm lý hoặc mắc một số hội chứng tâm lý, chế độ "tự động lái" này sẽ luôn luôn bật. Khi đó, chúng ta sống một cách vô định, bị cuốn vào những suy nghĩ và cảm xúc tiêu cực, mất khả năng kiểm soát hành vi và đưa ra quyết định.
Các dấu hiệu cho thấy bạn có thể đang ở chế độ tự động lái
Bạn có bao giờ tự hỏi, liệu mình có đang thực sự "sống" hay chỉ đang "tồn tại"? Liệu có những lúc bạn cảm thấy như một "cỗ máy", hoạt động theo quán tính mà không thực sự hiện diện trong từng khoảnh khắc? Nếu câu trả lời là có, rất có thể bạn đang bị mắc kẹt trong chế độ "tự động lái" của chính mình. Dưới đây là một số dấu hiệu điển hình:
1. Hành động như một "cỗ máy":
Thói quen lấn át: Bạn thực hiện các công việc hàng ngày một cách máy móc, không cần suy nghĩ, từ đánh răng, rửa mặt đến nấu ăn, lái xe trên con đường quen thuộc.
Ký ức mờ nhạt: Cuối ngày, bạn chỉ nhớ mang máng mình đã làm gì, gặp ai, bởi vì tâm trí bạn đã "vắng mặt" trong phần lớn thời gian.
2. Mất tập trung và dễ bị phân tâm:
Tâm trí bay nhảy: Bạn dễ dàng bị cuốn vào những suy nghĩ khác, không thể tập trung vào công việc hiện tại. Bạn có thể mặc nhầm áo, quên tắt bếp, hay thậm chí là đi lạc đường vì mải mê suy nghĩ.
Bỏ lỡ thông tin quan trọng: Bạn không chú ý đến những chi tiết nhỏ nhưng quan trọng, những thay đổi trong môi trường xung quanh, hay những cơ hội mới.
Không hiện diện ở hiện tại: Bạn không thực sự sống trong khoảnh khắc hiện tại, mà luôn bị ám ảnh bởi quá khứ hoặc lo lắng về tương lai.
3. Khó thay đổi thói quen và suy nghĩ theo lối mòn:
Kháng cự sự thay đổi: Bạn cảm thấy khó chịu hoặc thậm chí tức giận khi ai đó cố gắng thay đổi thói quen của bạn, ngay cả khi đó là điều tốt cho bạn.
Dễ quay lại thói quen cũ: Dù đã cố gắng thay đổi, bạn vẫn dễ dàng rơi vào lối mòn cũ.
Suy nghĩ "hộp kín": Bạn gặp khó khăn trong việc thoát ra khỏi những khuôn mẫu tư duy cũ, khó thích nghi với những tình huống mới và thường đánh giá thấp những lựa chọn khác biệt.
4. Cảm xúc bị "tê liệt":
Nhàm chán và trống rỗng: Bạn cảm thấy cuộc sống tẻ nhạt, thiếu mục đích và ý nghĩa.
Căng thẳng và mệt mỏi: Chế độ "tự động lái" kéo dài có thể gây ra căng thẳng và kiệt quệ về mặt cảm xúc.
Mất kết nối: Bạn cảm thấy xa cách với chính mình và những người xung quanh, khó thể hiện cảm xúc một cách chân thật.
Hãy dành một vài phút để nhìn lại bản thân:
Bạn có nhận ra mình trong những dấu hiệu trên không?
Nếu có, đừng lo lắng, đó là điều hoàn toàn bình thường. Chế độ "tự động lái" là một cơ chế tự nhiên của não bộ, nhưng chúng ta hoàn toàn có thể kiểm soát và thay đổi nó.
Chế độ tự động lái – câu chuyện không của riêng ai
Bạn có biết rằng, trung bình mỗi ngày, chúng ta đưa ra khoảng 35,000 quyết định, từ những việc nhỏ nhặt như chọn món ăn sáng đến những quyết định quan trọng ảnh hưởng đến sự nghiệp và cuộc sống? Thử tưởng tượng xem, nếu phải cân nhắc kỹ càng từng quyết định một, chúng ta sẽ kiệt sức đến mức nào!
Đó là lý do tại sao bộ não chúng ta phát triển chế độ "tự động lái" - một cơ chế giúp tiết kiệm năng lượng bằng cách thực hiện các hoạt động quen thuộc một cách vô thức.
Tuy nhiên, nghiên cứu cho thấy, chúng ta dành đến gần một nửa thời gian thức của mình trong trạng thái này.
Mark Williamson, một nhà xã hội học và tâm lý học, trong một khảo sát trên 3000 người, nhận thấy 96% trong số người được khảo sát sống trong chế độ "lái tự động" này thường xuyên.
Một nghiên cứu khác được tiến hành bởi hai nhà tâm lý học Matthew Killingsworth và Daniel Gilbert thuộc đại học Harvard cũng tiết lộ rằng một người trung bình trải qua 47% thời gian thức của họ trong chế độ "lái tự động". Có nghĩa, ngoài lúc đi ngủ, ta dành nửa thời lượng một ngày trong trạng thái mơ ngủ, não bộ lười biếng chẳng thèm hoạt động và ta không hề có mặt trọn vẹn và tập trung ở hiện tại, ta như một cái máy được “lập trình” sẵn, chứ không thực sự để tâm vào những gì ta làm.
Điều đó có nghĩa là, chúng ta đang để mặc cho thói quen và suy nghĩ cũ kỹ điều khiển cuộc sống của mình, bỏ lỡ những khoảnh khắc quý giá và cơ hội mới.
Hãy thử hình dung: bạn đi ngang qua một cái cây với những tờ tiền được treo trên cành, nhưng vì mải mê suy nghĩ, bạn hoàn toàn không nhận ra chúng. Đó chính là một ví dụ sinh động về cách chúng ta "mù quáng" khi sống trong chế độ "tự động lái".
Chế độ tự động lái không hẳn là một điều xấu
Không thể phủ nhận, chế độ tự động lái có những lợi ích nhất định. Nó giúp chúng ta tiết kiệm năng lượng, giải phóng tâm trí để tập trung vào những việc quan trọng hơn.
Theo Havard Business Review (HBR), các nghiên cứu gần đây cho thấy não bộ vận hành tốt nhất khi nó di chuyển thường xuyên giữa hai trạng thái tập trung và không tập trung (mạng mặc định DMN). Ở trạng thái chuyển đổi này, bạn sẽ phát triển được khả năng phục hồi của cơ thể, tăng sức sáng tạo và ra những quyết định tốt hơn.
Tuy nhiên, vấn đề nằm ở chỗ chúng ta chạy tự động quá lâu…
… đến nỗi quên mất nhận thức ra điều đó. Và khi chúng ta không nhận thức được những thói quen, bản năng và phản ứng tự động này của chính mình, chế độ tiết kiệm năng lượng – autopilot này trở nên rất đáng lo ngại.
Lúc đó, chúng ta không còn kiểm soát được chúng nữa - chúng mới là thứ điều khiển chúng ta. Điều này rất nguy hiểm khi chúng ta để mặc cho chế độ "lái tự động" tung hoành trong những trường hợp cần đến sự chú tâm, sáng suốt, tỉnh táo.
Giờ thì mình mời bạn, hãy ngẫm lại xem, bao nhiêu phần trăm những quyết định hàng ngày của bạn là trong trạng thái "lái tự động"?
Chắc hẳn cũng không ít phải không?
Vậy, làm thế nào để thoát khỏi chế độ "tự động lái" và sử dụng hai hệ thống tư duy của não bộ một cách hài hòa? Câu trả lời sẽ được bật mí trong bài viết thứ 3 trong series bài viết về “Sự tự nhận thức”. Đây là bài viết nằm trong chuỗi bài viết thuộc bản tin trả phí của mình.
Nếu bạn muốn khám phá sâu hơn về chủ đề này, hãy nhanh tay đăng ký bản tin trả phí ngay hôm nay. Ưu đãi đặc biệt chỉ còn đến cuối tháng 8!
Mai đang chờ để đồng hành nhiều hơn cùng bạn!
Hiện tại, mình đang xuất bản bản tin 2 số/ tuần (1 miễn phí và 1 có phí). Tất cả những bài viết chuyên sâu và cần nhiều thời gian, chất xám mình sẽ đưa vào bản tin trả phí. Mình đang có mức ưu đãi cực kỳ hấp dẫn cho tháng 8 - tháng đặc biệt của mình cho những ai đăng kí bản tin. Sau đó, sẽ không còn mức giá này nữa và quay trở về đúng giá gốc. Nếu bạn quan tâm và muốn đọc hết tất cả các bài viết của mình thì nhanh tay:
Nếu có bất kỳ thắc mắc hay vấn đề nào cần làm rõ, hãy commnet ngay dưới đây bạn nhé!